ڕوونكردنه‌وه‌یه‌ك لە وه‌زاره‌تى دارایی لە بارەى مووچە هات

ووتە
(ئایا ئێمە هاوڵاتی عێراقین؟)
لە بەرامبەر بەیاننامەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە 12/1/2025 سەبارەت بە خەرجكردنی باج بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان.
ئەمانەی خوارەوە نیشان بڵاو دەكەینەوە:
1- وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی دادپەروەرانە نەبوو وەك خۆی بانگەشەی بۆ دەكات و پابەند نەبووە بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە خەرجكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەبێ بەربەست، بەو پێیەی حسابی وەزارەتی دارایی و ئابوری لە… هەرێم، بەپێی ڕاگەیەندراوی هەژماری بانكی وەزارەت لە بانكی ناوەندی عێراق، لقی هەرێم/هەولێر، بە بڕی ( 10,026,883,844,549) دینار پاش دەركردنی بڕی (726,995,775,414) دینار وەك بەشداریكردن لە لێبڕینی خانەنشینی و باجی داهات ، لەكاتێكدا ئەو بڕە پارەیەی بۆ هەرێم تەرخانكراوە، بەپێی خشتەی (E) لە بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی 2024، بریتییە لە (11,576,521,335,000) دینار واتە كەمتر لە تەرخانكراوی (822,642,015,037) دینار.
2- سەبارەت بە داهاتە نانەوتییەكان، ئاماژە بەوە دەكەین كە بڕی (4,347,484,382,654) دینار كۆی داهاتی نانەوتی هەرێمە تا 11/30/2024، بەپێی باڵانسی وردبینی هەرێم بۆ مانگی تشرینی دووەمی 2024 كە لەلایەن ئێمەوە نێردراوە بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵی، و ئەوەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی ڕایگەیاندووە كە حكومەتی هەرێم پابەند نەبووە بە ناردنی داهاتی غەیرە نەوت بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئێمە ئەم لێدوانە بە تەواوی ڕەتدەكەینەوە، بە بڕی (399,168,964,500) دینار گواسترایەوە بۆ هەژماری وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە بانكی ناوەندی عێراق، لقی هەرێمی/هەولێر، بەپێی مادەی (29) لە یاسای كارگێڕی دارایی ژمارە 6ی ساڵی 2019، بەپێی ڕێككەوتنی نێوان سەرۆكی فیدراڵی وەزیر و سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ دانانی 50%ی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەكان لە مانگی ئایاری 2024ەوە دەستپێدەكات، هاوكات ئەو بڕە داهاتە ناوخۆییەی كە دەمێنێتەوە بۆ خەرجی كارپێكردنی دامودەزگاكانی حكومەت و خەرجی وەبەرهێنانی هەرێم خەرجكراوە. وە هەروەها بۆ داپۆشینی ئەو كورتهێنانەی مووچە كە لە ئەنجامی سیاسەتی ئارەزوومەندانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە مامەڵەكردن لەگەڵ هەرێمدا هاتۆتە ئاراوە، بۆ نمونە نەدانی دەرماڵەی فەرمانبەران و پلەبەرزكردنەوەیان پێدراوە لە هەندێك وەزارەتە مەدەنی و سەربازییەكان بەپێی یاسا و ڕێنماییەكانی كارپێكراو لە حكومەتی هەرێم، پەیوەندی بە وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە كرا سەبارەت بە هۆكاری دەركردنی ئەو بڕە پارانە، لە نوسراوی ژمارە (29895)ی ئەودا لە (11/6/2024) وەڵاممان دایەوە كە پێدانی دەرماڵە و پلەبەرزكردنەوەی پلە ڕاگیرا چونكە… خشتەكانی بودجەی فیدراڵی ئەوەیان تێدا نەبوو. دواتر دەركەوت كە پێدانی پاداشت و پلەبەرزكردنەوە لە دامودەزگا فیدراڵییەكان بەردەوامە، بەپێی ئەوەی لە دوو فەرمانی وەزاری هاوپێچ ژمارە (34618 لە 8/13/2024 و 42636 لە 9/29/2024)دا هاتووە، و ئەمەش باشترین بەڵگە بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی دوو ستاندارد.
3- لە درێژەی ئەم ڕێبازە كە وەزارەتی دارایی فیدراڵی پەیڕەوی كرد، ئەم وەزارەتە یاسای خانەنشینی یەكگرتووی بە شێوەیەكی هەڵبژێردراو جێبەجێ كرد، بەو پێیەی ئەوەی پەیوەندی بە لێبڕینی

خانەنشینییەوە هەبوو جێبەجێی كرد و پارەی زیادكردنی مووچەی خانەنشینانی نەكرد، وەك لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی پابەند بوو سەرۆكوەزیرانی حكومەتی فیدراڵی و سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ جێبەجێكردنی ئەم یاسایە، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم پابەند بووە بە خەرجكردنی بڕە پارەی زیادە لە داهاتە غەیرە نەوتییەكان كە دەكاتە نزیكەی (55) ملیار دینار لە مانگێكدا، واتە نەیكردووە بەپێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ژمارە (212/فیدراڵی/2022) جێبەجێ كراوە.
4- هه ڕوه ها هه ندێك ئاسته نگ و ئاسته نگی بۆ خه ڕجكردنی باجه كانی هه ڕێم دروست كرد، به پێچه وانه ی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ژماره (224 و یه كگرتووه كه ی 269/ فیدراڵی/2023)، وه ك له بڕگه ی شه شه می بڕیاره كه یدا هاتووه كه هەر ناكۆكییەك لە نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمدا سەبارەت بە جێبەجێكردنی بڕگەكانی یاسای بودجەی فیدراڵی ئەم ناكۆكییە نابێت ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی مووچەی مانگانەیان لە بەرواری دیاریكراودا وەرنەگرن بە پێچەوانەوە، بە پێچەوانەوە، ئەم ناكۆكییە نابێتە هۆكارێك بۆ وەرگرتنی مووچەی مانگانەی خۆیان. نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، بەپێی بڕگەی حەوتەمی ئەو بڕیارەی پێشتر ئاماژەی پێكراوە، بە پێشێلكردنی (١٧) ماددەی دەستووری دادەنرێت، واتە ئەم مادانەی خوارەوە: ١٤، ١٦، ٢٢، ٢٣، ٢٤، ٢٥، ٢٦، ٢٠١٩. 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 35، 36).
5- پەیوەندی بە وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە كرا سەبارەت بە دابینكردنی دارایی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان (سەربازی و مەدەنی)، تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی، و كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان، كە ژمارەیان (820 هەزار و 268) كەسە، بە بڕی (820 هەزار و 268) كەس. 677,121,658,862) دینار بۆ مانگی كانوونی دووەم/2024، لەكاتێكدا ئێمە بە بڕی (264,698,348,912 ) دینار بۆ ئەو گروپانەی سەرەوە دابینكراون، بەپێی نوسراوی ژمارە (35926)یان لە بەرواری 12/31/2024، وەك یەكێك نەبوون دینار بۆ خانەنشینان (مەدەنی و سەربازی) بۆ شایستەكانیان بۆ هەمان مانگ دابینكرا، سەرەڕای بوونی تەرخانكردنی پێویست دوای ڕەزامەندییان بۆ گواستنەوەی بڕی (430,000,000,000) دینار بۆ مووچەی خانەنشینی. لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا دادپەروەرانە ئەم بەشە لە باجەكانی بێبەش بكرێت؟
6- بەهۆی شكستی وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە دابینكردنی پارەی وەبەرهێنان و خەرجییەكانی كاركردن، داهاتی غەیرە نەوتی بەكارهێنرا بۆ خەرجكردنیان سەرباری ئەوەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی بڕی (22,082,901,444,287) دیناری خەرجكرد و بڕی (4,737,106,068,628) دیناری پێبەخشی. دینار وەك پێشینەیەك بۆ خەرجی وەبەرهێنان بۆ باقی پارێزگاكانی عێراق، لەكاتێكدا هەرێم تەنانەت بە یەك دیناریش بۆ هەمان مەبەست دابین نەكرابوو.
7- ئیدیعای وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ دابینكردنی دارایی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەشێوەی مانگانە ڕاست نییە، بەو پێیەی ئەو پارانە بە شێوەی ژەمەكان دەنێرێت كە ڕەنگە هەندێكجار بگاتە هەشت ژەم لە مانگێكدا و لە وادەی دووریشدا كە ڕەنگە بگاتە مانگی دواتر و دواتر، بە بیانووی جۆراوجۆر خەرجكردنی مووچەی بۆ هەندێك وەزارەت و دەستە ڕاگرتووە بۆ ماوەیەكی گەیشتووەتە پێنج مانگ، بە پێچەوانەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، یاسا كارپێكراوەكان و مافە دەستوورییەكان،. وەك لە بەیاننامەی حیسابی هاوپێچدا هاتووە بۆ حیسابی بودجەی مانگانەی كە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە بانكی ناوەندی عێراق/هەولێر پارەدار دەكرێت.
8- سەبارەت بە پڕۆسەی خۆجێیكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، حكومەتی هەرێم بەردەوامە لە تەواوكردنی پڕۆسەی خۆجێیكردن لە ڕێگەی پڕۆژەی (حیسابی) و بە پشتبەستن بە نوسراوی دادگای فیدراڵی ژمارە (111/T.Q/2024/1405) بەرواری (7/3/2024) نێردراوە